Екінші мысал

Абай Құнанбайұлы қазақ даласында тұңғыш жарық көрген праволық құжат 74 баптан тұратын «Ереже» деп аталатын заң нұсқасын жазып шықты. Ол Заң Семей облысының Қарамола дейтін жерінде бес дуан елінің билері съезінде қабылданып, бекітілді.

1885 жылдың  мамыр айында  өткен Семей губерниясына қарасты бес ояздың би-болыстары, ел билеуші ақсақалдары бас қосқан Қарамола жәрмеңкесіндегі қабылданған Заңды білмей тұрып, көсемсу - ақымақтық.

Съезді Семейдің генерал-губернаторы, генерал Цеклинский басқарады. Бұл жәрмеңкеде өткен съезде Семей қазақтары үшін қылмысты істерге қарсы арнайы заң ережесін қабылдауды ұйғарады. Цеклинский Абаймен жолыққанда, Абай жалпы қазақ даласын орыс заңдарымен ғана басқаруға болмайтынын, бұл елдің өзінің ерекшеліктері бар екенін, атадан балаға ғасырлар бойы мирас болып келе жатқан әдет-ғұрпы, заңдары барлығын, көп мәселелерді қазақ ішінде осы заңдар негізінде шешуге болатындығын айтады. Бұл кезде Абайдың басына қара бұлт үйіріліп, кейбір атқамінерлер Абайды осы жиында құртамыз деп келген еді. Керісінше, Абайдың патша ұлықтарымен жолыққаннан кейін оның зерек, терең білімді адам екеніне көздері жетіп, ешқандай қиянатқа бармайтынын түсінгеннен кейін әлгі адамдар Абайды төбе би етіп сайлайды. Абай Шар бойында үш күннің ішінде жанына бірнеше адамды ғана алып, 100-ден артық баптан тұратын заңды жасайды. Абай қазақтың бұрынғы заңдарын жетік білетіндігін, сонымен қоса орыс заңдарын да терең білетіндігін көрсетіп, осылардың барлығын үйлестіре отырып, өзі өмір сүріп отырған дәуірдегі қазақ қоғамына қажетті заңдарды жазып шығады. 

Абай қазақ елінің әдет-салтын, жете зерттей отырып, адам құқын жан-жақты қорғауға белсене қатысады. Осылайша үш күн, үш түн ішінде Қарамола съезіне арнайы заң ережесі жасалып, билер талқысынан өтеді. Абай жазған қазақтың жаңа заң ережесі (74 статья) қабалданады (Алмахан Мұхаметқалиқызы).     

Біздің кәсіпкеріміз Абайтанудың әліппесі саналатын осыны да білмегені ме? Мұншалық деңгейде сауатсыз бола тұра, бар қазаққа ақыл айту масқара емес пе? Заң мен зәкөн билеген заманда 74 бапты Ереже жазу - сол тұстағы қай батырдың, қай бидің тәлейіне жазылыпты. 

Үшінші мысал

Патшалық басқарудың зы­миян­дық астарына, отарлық заңның сұр­қия­лы­ғына көзі жеткен Абай: «Қысқа күнде қы­рық жерге қойма қойып, қу тілмен қулық сауған заңы құрысын», – деп күйінеді.

Қа­зақтың ру­хын, ділін, дәстүрін түбегейлі құр­туға ба­ғыт­талған аяр заңның астарын аңдаған Абай:

«Қызмет қылма оязға, жан­бай жатып сө­нуге.

Қалай сабыр қыларсың, жанбай жа­тып сөнуге?», – дейді.

Сөйте тұра өзі 18 жыл бойы ел басқару ісіне ара­ласты. 12 жыл бо­лыс, екі кезек (3 жылдан 6 жыл) би болды.

Шын мә­нінде, ояз­дық, болыстық билік Ресей отар­шыл­ды­ғының құралы болса да, Абай қа­зақ­тың мүд­десін, қарашаның теңдігін, әділ­дік пен туралықты үстем етті.

Нұрлан Байділдә бауырымыз Құнанбайды әспеттеймін деп отырып, "Абай ауылды да басқармады" деп қалды. Сонда еліне ресми 18 жыл билік еткен Абайды қайда жібермек? Оның ойында Абай хәкім  өзімен-өзі күңіреніп, өлең  жазып жүрген қара шал болып елестейтін болғаны ма? Өмірден түйгені мен көргені көп адамның артында ғана сөз қалады. Соны да білмей ме, бұ пәтшағар!

Түйін

Абай  -  Құнанбайдың қасында жүріп, ел ішіндегі қаншама даулы мәселені шешті.

Абай - бүкіл Алашорда идеясының қайнар бұлағы. Оның шәкіртері мен балалары Алашорда жолында күресті. 

Абай - әлі күнге азаттықтың ақ туын ұстап, бар қазақтың арқасүйері болып тұр. 

Абай - қазақтың ойы!

Күрес жолы - қолға қару алу ғана емес. 

Біздің айтпағымыз  осы ғана...

Шәріпхан Қайсар

Дереккөз: Abai.kz